Oddział Warszawski SEP Seminarium "85 lat działalności OW SEP" Warszawa, 22 kwietnia 2005 roku

Pierwsze tego rodzaju wytwórnie wyrobów elektrotechnicznych zaczęły powstawać na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim w latach osiemdziesiątych XIX wieku. Powstawały one w bardzo trudnych warunkach spowodowanych bardzo wolnym tempem elektryfikacji kraju, niedostatkiem kadr fachowych (inżynierów i wykwalifikowanych rzemieślników), brakiem kapitałów jak i zaufania odbiorców do jakości produkowanych wyrobów przy silnej konkurencji ze strony renomowanych firm zagranicznych zwłaszcza niemieckich.

Ambicją założycieli fabryki było opanowanie produkcji nowoczesnych żarówek z włókiem metalowym, które w porównaniu z żarówkami z włókiem węglowym dawały poważne oszczędności w zużyciu energii elektrycznej. Licencję na produkcję udzieliło niemieckie towarzystwo eksploatacji patentów, które patronowało fabrykom żarówek z włókiem metalowym w Europie Zachodniej. Wynikiem była produkcja 600.000 żarówek rocznie.

Potencjał produkcyjny ówczesnych fabryk w latach poprzedzających pierwsza wojnę oszacowano na około 1500 pracowników, w tym kilkudziesięciu inżynierów.

W niepodległej Polsce, początkowo intensywny rozwój przemysłu elektrotechnicznego został zahamowany w okresie kryzysu w latach 1930 – 1932. Liczba robotników spadła z 7000 w 1929r. do 4000 w 1932r. wartość produkcji zmniejszyła się odpowiednio z 80 mln zł. do ok. 40 mln zł. Kryzys gospodarczy doprowadził do likwidacji licznych drobnych producentów i wyłonił przedsiębiorstwa techniczne i ekonomicznie silniejsze, doprowadzając do zrównoważenia produkcji z popytem rynku. Ochrona krajowego przemysłu przed konkurencją zagraniczną znalazła wyraz w obowiązującym zakresie importu szeregu wyrobów elektrotechnicznych, jak kable i przewody, maszyny elektryczne, aparaty, materiały instalacyjne, żarówki itp. Wynikiem było zmniejszenie importochłonności z 26÷74 w 1925r. do 79÷21 w 1935r. (kraj : import).

Wielkie znaczenie dla rozwoju krajowego przemysłu elektrotechnicznego miały inwestycje obejmujące m. in. Budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, portu Gdynia, rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, początek elektryfikacji węzłów kolejowych, budowę pierwszej w Polsce linii energetycznej wysokiego napięcia z Warszawy przez Starachowice do Rożnowa, zapory na Dunajcu (Rożnów) i Sole (Porąbka).

● Zakłady Elektromechaniczne Rohn-Zieliński S.A. – licencja Brown-Boveri, fabryki w Żychlinie i Cieszynie,
● Fabryka Aparatów Elektrycznych K. Szpotański i Ska w Warszawie z oddziałem w Międzylesiu,
● Polskie Towarzystwo Elektryczne S.A. w Warszawie z oddziałem w Katowicach,
● “Elektrobudowa” Wytwórnia Maszyn Elektrycznych S.A. w Łodzi,
● Fabryka Aparatów Elektrycznych S. Kleiman i Synowie w Warszawie,
● Polskie Zakłady “Skoda” w Warszawie,
● Inż. J. Imas-Fabryka – Fabryka Aparatów Elektrycznych w Łodzi,
● George Schwabe – Fabryka Maszyn Tkackich i Elektromotorów w Bielsku,
● Fabryka Kondensatorów i Oporników – inż. A. Horkiewicz w Warszawie,
● K. I W. Pustoła – Wytwórnia Maszyn i Aparatów Elektrycznych w Warszawie,
• fabryki kabli, a w tym:
  ● “Kabel Polski” S.A. w Bydgoszczy,
  ● Tow. Przem. “Kabel” S.A. w Warszawie,
  ● Fabryka Kabli S.A. w Krakowie,
  ● Fabryka Kabli i Drutu Sp. z o.o. w Będzinie,
  ● Polskie Fabryki Kabli i Walcownia Miedzi S.A. w Ożarowie,
• fabryki chemicznych źródeł prądu:
  ● CENTRA – Poznań, DAIMON-Stargard Gdański,
  ● Zakłady Akumulatorowe TUDOR w Piastowie,
  ● Polskie Towarzystwo Akumulatorowe w Białej k. Bielska,
• technika świetlna:
  ● Polskie zakłady PHILIPS S.A. w Warszawie,
  ● Polska Żarówka OSRAM w Pabianicach,
  ● Górnośląska Fabryka Żarówek HELIOS w Katowicach,
  ● Zjednoczona fabryka Żarówek TUNGSRAM w Warszawie.

Rozmieszczenie przemysłu elektrotechnicznego na terenie wg liczby zatrudnionych daje następujący obraz:

Prócz wymienionej produkcji podstawowej, dorobek przemysłu obejmował szereg maszyn i urządzeń produkowanych jednostkowo o parametrach przekraczających podane wyżej graniczne moce i napięcia. Do takich maszyn i aparatów należały: silniki prądu stałego o mocy 1600 kW, transformatory o mocy 12 MVA na napięcie 150 kV dla linii Warszawa – Rożnów, przekładnik napięciowy w układzie kaskadowym o przekładni 400 kV/100V oraz przekładnik prądowy o przekładni 10 kA/5A.

Spośród wyżej wymienionych zakładów przestały istnieć wszystkie fabryki w Warszawie lewobrzeżnej. Z ważniejszych: Skoda, Kleiman, Horkiewicz, a w Warszawie prawobrzeżnej fabryka Polskiego Towarzystwa Elektrycznego. Mimo, że uruchomiono w czasie okupacji fabrykę transformatorów w Mikołowie oraz fabrykę łączników niskiego napięcia w Łodzi, nie skompensowało to jednak poniesionych strat przez przemysł.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej przemysł elektrotechniczny znalazł się w zupełnie odmiennej rzeczywistości, w miejsce gospodarki rynkowej wprowadzony został system gospodarki centralnie sterowanej, przedsiębiorstwa zostały upaństwowione. Kierowanie przemysłem powierzono Centralnym Zarządom, które podlegały odpowiednim ministerstwom branżowym, a te z kolei Komisji Planowania. Podstawowe kierunki rozwoju w skali kraju jak i resortów ustalała wspomniana Komisja Planowania. Centralny Zarząd Przemysłu Elektrotechnicznego podlegał Ministerstwu Przemysłu. Cały wysiłek CZPEI skierowany był na cztery podstawowe kierunki:

W latach 1945-1946, w celu uzyskania możliwie szybkiego wzrostu produkcji i zwiększenia zatrudnienia, podjęto program szerokiej elektryfikacji kraju i szybkiej odbudowy potencjału gospodarczego kraju. Przyczyniło się to do znacznego wzrostu popytu na wyroby przemysłu elektrotechnicznego w pierwszej kolejności podjęły produkcję ocalałe przedwojenne fabryki maszyn elektrycznych Horn-Zieliński w Żychlinie (EMIT) i Cieszynie (CELMA), silników elektrycznych G. Schwabe w Bielsku (INDUKTA), transformatorów w Łodzi (ELEKTROBUDOWA), fabryki aparatów elektrycznych Imasz, Zauder w Łodzi (ELAN), fabryki kabli i przewodów: w Krakowie, Bydgoszczy, Będzinie i Czechowicach, fabryki żarówek: Osram w Pabianicach (POLAM – Pabianice), fabryki akumulatorów Petea w Bielsku, fabryka ogniw CENTRA w Poznaniu oraz DAIMON w Stargardzie jak i wiele mniejszych fabryk.

Należy do nich dodać parę nowych fabryk powstałych w czasie okupacji, fabryk jak Państwowa Fabryka Aparatów Elektrycznych (ELESTER) w Łodzi kontynuującą produkcję poprzedniej berlińskiej fabryki Siemensa, Państwowa Fabryka Transformatorów (MEFTA) w Mikołowie, poprzednio zakładu remontowego transformatorów, Górnośląska Fabryka Maszyn Elektrycznych (KOMEL) w Katowicach, dawna fabryka Maniera.

Również w tym okresie przystąpiono do realizacji trudnego zadania jakim było stworzenie przemysłu elektrotechnicznego na ziemiach odzyskanych. Jednym z ważniejszych uruchomionych zakładów była Państwowa fabryka Liczników i zegarów (PAFAL) w Świdnicy. Rozpoczęła produkcję silników do pomp głębinowych fabryka (KARELMA) w Piechowicach. Przystąpiono również do zorganizowania wytwórni materiałów elektroizolacyjnych (ERG) w Gliwicach, którą w następnych latach przekazano przemysłowi chemicznemu. Uruchomiono kilka niewielkich fabryk ogniw we Wrocławiu.

Szersza i bardziej planowana akcja inwestycyjna datuje się od 1947r., gdy w ramach planu trzyletniego (1947-1949) przeznaczono na odbudowe przemysłu elektrotechnicznego poważniejszą na owe czasy kwotę rzędu 4% ogólnych inwestycji przemysłowych. 65% tych środków wydatkowano na odbudowę i zakup urządzeń w uruchomionych już zakładach. Umożliwiło to uzyskać w 1948r. wartość produkcji odpowiadającej poziomowi przedwojennemu.

Również rozwinął się przemysł elektrotechniczny na ziemiach zachodnich i północnych. Uruchomiona została produkcja przekaźników i specjalnych aparatów elektrycznych (REFA) w Świebodzicach, powstałej na bazie przeniesionej w czasie wojny fabryki z Berlina. W 1949r. zostają przeniesione z przemysłu teletechnicznego do przemysłu elektrotechnicznego łączniki niskiego napięcia do zakładów Aparatury Precyzyjnej (FAEL) w Ząbkowicach.

Pozostała 35% środków finansowych przeznaczono na budowę nowych obiektów. Należały do nich: Fabryka Maszyn Elektrycznych (DOLMEN) we Wrocławiu, Zakłady Wytwórcze Aparatów Niskiego Napięcia (APATOR) w Toruniu, Zakłady Wytwórcze Aparatów Wysokiego Napięcia w Warszawie (na terenie wysadzonej w powietrze Fabryki Aparatów Elektrycznych K. Szpotański), Zakłady Wytwórcze Lamp Elektrycznych w Warszawie (im. Róży Luksemburg) na gruzach fabryki Philips, Fabryka Akumulatorów Alco w Starołęce, Fabryka Silników Elektrycznych (TAMEL) w Tarnowie.

Oprócz przemysłu uspołecznionego pracowała jeszcze w tym czasie niewielka liczba krajowych wytwórni. Należały do nich między innymi: Wytwórnia Aparatów Elektrycznych K. W. Pustoła w Warszawie przejęta przez Zakłady EFA w Glinie, Fabryka Aparatów Technicznych – R.Pasławski w Bielsku, obecnie APENA, Wytwórnia Prostowników Katoda w Łodzi, upaństwowiona w 1949r., a później przejęta przez przedsiębiorstwo ELTA.

Spośród dalszych nowych zakładów należy wymienić Świebodzińskie Zakłady Wytwórcze Urządzeń Termicznych ELTERMA (1951r.), Opolskie Zakłady Wytwórcze Silników Elektrycznych w Brzegu (1954r) (BESEL), Lubuskie Zakłady Aparatów Elektrycznych w Zielonej Górze (LUMEL) – 1945r.

Nakłady inwestycyjne w dziesięcioleciu 1956-1965 były przeznaczone na dalszą rozbudową i modernizację istniejących zdolności produkcyjnych. Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektrycznych DOLMEN we Wrocławiu uzyskały nową halę produkcyjną dostosowaną do produkcji dużych turbogeneratorów mocy 200 MW. Rozbudowane zostały znacznie fabryki kabli w Krakowie, Ożarowie i Bydgoszczy. Wiele przedwojennych fabryk przeobrażono w duże nowoczesne zakłady: EMIT w Żychlinie, CELMA w Cieszynie, APENA w Bielsku, CENTRA w Poznaniu, Zakłady Wytwórcze Aparatury Rozdzielczej ZWAR w Warszawie Międzylesiu.

W dziesięcioleciu 1965-1975 nastąpiło uruchomienie produkcji turbogeneratorów 200 MW, transformatorów blokowych na napięcia 220/400 kV dla krajowych elektrowni wraz z urządzeniami pomocniczymi. Stworzono podstawy do organizowania kompletnych dostaw na eksport. Uruchomiona została produkcja licencyjnych wyłączników DLF na napięcia 123÷400 kV, wg własnych opracowań. Okres ten charakteryzuje również uruchomienie i produkcja nowej generacji transformatorów rozdzielczych o konstrukcji hermetyzowanej, eliminującej kłopotliwe w eksploatacji transformatory z konserwatorami.

Osiągnięciami krajowego zaplecza naukowo-badawczego są przekształtniki dużej mocy dla trakcji kolejowej (eliminujące prostowniki rtęciowe), nowe układy wzbudzenia turbogeneratorów, systemy sterowania i regulowania prędkością obrotową maszyn i urządzeń różnego rodzaju stosowanych w różnych dziedzinach przetwórstwa przemysłowego.

W wyniku dostępu do kredytów zagranicznych zbudowana została Fabryka Kabli Telekomunikacyjnych SAT/SERETE wraz z zapleczem naukowo-badawczym w Ożarowie. Oprócz kabli telekomunikacyjnych osiągnięciem technicznym było uruchomienie kabli elektroenergetycznych o izolacji z polietylenu usieciowanego na napięcie do 64/110 kV na linii technologicznej Nokia.

W zakresie baterii galwanicznych – opracowana została przez CLAiO w Poznaniu nowa technologia produkcji baterii na importowanych liniach technologicznych VIDOR, SINGER. Poza tym CLAiO opracowało i wdrożyło opracowało i wdrożyło szereg nowych typów baterii, np. do zegarków, baterii monetowych, akumulatorów do lamp górniczych i dla potrzeb MON.

Rozwój produkcji nowych rodzajów maszyn elektrycznych, aparatów elektrycznych oraz nowoczesnych – na ówczesne warunki – tyrystorowych układów regulacyjnych, kabli telekomunikacyjnych oraz elektroenergetycznych jak i chemicznych źródeł prądu i źródeł światła stymulowały potrzeby rozwojowe górnictwa, hutnictwa, energetyki, transportu kolejowego, przemysłu metalowego, rolnictwa oraz innych dziedzin gospodarki w tym eksportu.

Głęboki impas inwestycyjny kraju po 1980r. spowodował relatywne obniżenie poziomu potencjału produkcyjnego spowodowanego zahamowaniem możliwości modernizacji fabryk. Występujący równolegle kryzys w gospodarce krajowej znacznie obniżył zapotrzebowanie na wyroby przemysłu elektrotechnicznego. Spadek zapotrzebowania pogłębił spadek bezpośredniego eksportu do byłego ZSRR – szczególnie aparatury elektrycznej, jak również spadek eksportu na ten rynek tych gałęzi eksportu, dla których przemysł elektrotechniczny był kooperantem.

Rezultatem było ograniczenie prac rozwojowych. Niemniej zakończono wcześniej zaczęte prace w grupach wyrobów obejmujących silniki indukcyjne, transformatory sieciowe i urządzenia rozdzielcze. Wdrożono do produkcji nowa serię “g” silników indukcyjnych niskonapięciowych oraz silników wysokonapięciowych (6,10 kV). Znaczny postęp nastąpił w wyposażeniu bloków energetycznych, jak np. turbogeneratory 360 MW, transformatory blokowe 426 MVA na 220 i 400 kV, autotransformatory 500 MVA 400/220 kV oraz wyłączniki z sześciofluorkiem siarki na 110 kV.

Ogrom zadań technicznych związanych z projektowaniem i produkcją wyrobów elektrotechnicznych został wykonany przez fabryczne biura konstrukcyjne i technologiczne. Wielka rolę w rozwoju przemysłu elektrotechnicznego odegrały ośrodki badawczo – rozwojowe, a szczególnie Instytut Elektrotechniki, Branżowy Ośrodek Badawczo Rozwojowy Maszyn Elektrycznych KOMEL w Katowicach, Ośrodek Badawczo Rozwojowy Aparatury Manewrowej ORAM w Łodzi, Przedsiębiorstwo Badawczo-Rozwojowe Przemysłu Kablowego ENERGOKABEL w Ożarowie k. Warszawy, Centralne Laboratorium Akumulatorów i Ogniw CLAiO w Poznaniu, Centralny Ośrodek Badawczo – Rozwojowy POLAM w Warszawie.

Od 1992r. zauważalny jest wzrost popytu na krajowym rynku. Napływ kapitału zagranicznego umożliwił rozwój łączności, informatyki, motoryzacji i budownictwa użyteczności publicznej. Nastąpiło ożywienie w branżach: kabli i przewodów oraz urządzeń rozdzielczych na średnie i niskie napięcia, źródeł światła i opraw oświetleniowych, jak również w produkcji i sprzedaży baterii i akumulatorów. W mniejszym stopniu ożywienie nastąpiło w branżach: maszyn elektrycznych i urządzeń na wysokie napięcia.

Spośród fabryk przemysłu elektrotechnicznego, najwcześniej w 1990r. zostały sprywatyzowane Dolnośląskie Zakłady Wytwórcze Maszyn Elektrycznych DOLMEL we Wrocławiu, produkujące turbo-generatory i duże maszyny elektryczne o mocach do 10 MW. Nowym właścicielem zostało ABB. W wyniku zmian strukturalnych w ABB, nowym właścicielem jest ALSTOM POWER, w którego strukturach jest również produkcja turbin, w tym polskiego zakładu ZAMECH w Elblągu.

Również programem prywatyzacji objęte zostały pozostałe fabryki produkujące maszyny prądu przemiennego i stałego o mocach do 1 MW. Fabryka Maszyn Elektrycznych BESEL w Brzegu, Fabryka Maszyn Elektrycznych INDUKTA w Bielsku, Fabryka Maszyn Elektrycznych CELMA w Cieszynie, produkcja maszyn elektrycznych Zakładów Wytwórczych Maszyn Elektrycznych i Transformatorów EMIT w Żychlinie – zostały sprywatyzowane kapitałowo. Większościowe pakiety akcji należały do ELEKTRIMU S.A. akcje te z kolei wykupiła włoska firma CANTONI, która aktualnie decyduje o kierunkach rozwoju polskich fabryk i rynkach (w znaczeniu globalnym). Fabryka Silników Elektrycznych TAMEL w Tarnowie jest w strukturach brytyjskiego koncernu Brook Crompton.

Druga co do wielkości Fabryka Transformatorów – MEFTA w Mikołowie stała się spółką akcyjną, w której większościowy pakiet akcji należał do niemieckiego koncernu AEG, częściowo do ELEKTRIMU S.A. i do załogi. Na plus tym przemianom należy zapisać wybudowanie w Mikołowie nowego zakładu transformatorów rozdzielczych wyposażonego w nowoczesne urządzenia technologiczne. Upadek AEG spowodował zmianę właścicieli, którymi byli kolejno – General Electric, Alstom. W wyniku zmian strukturalnych w Alstomie, fabryka w Mikołowie znalazła się w grupie AREVA T & D (Transmission and Distribution).

Prywatnymi spółkami o nazwie Zakład Aparatury Elektrycznej WOLTAN Sp. Z o.o. w Łodzi jak i zakład APAREL Sp. Z o.o. w Topoli Królewskiej.

Największy krajowy producent urządzeń rozdzielczych na średnie i wysokie napięcia – Zakłady Wytwórcze Aparatury Rozdzielczej ZWAR w Warszawie jest w strukturze koncernu ABB.

W grupie przedsiębiorstw, wytwarzających różnego typu urządzenia rozdzielcze, nierzadko we współpracy z ABB oraz firmami niemieckimi takimi jak: Siemens, AEG pod nazwą ELEKTROMONTAŻ EKSPORT w skład, którego weszły: Elektromontaż Rzeszów Elektromontaż Lublin, Elektromontaż Wrocław, Elektromontaż Poznań, Elektromontaż Katowice S.A. jest w strukturze firmy Merlin Gerin. Z kolei ELEKTROBUDOWA S.A. jest spółką kapitałową, której akcje notowane są na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych.

Kolejne poważne zmiany własnościowe nastąpiły w branży kabli i przewodów. Najwcześniej, na początku lat 90. sprywatyzowana została Śląska Fabryka Kabli, która wchodzi w skład koncernu kablowego NTK Cables (Dania), i której akcje notowane są na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych. Następne trzy duże przedsiębiorstwa: Bydgoska Fabryka Kabli, Krakowska Fabryka Kabli oraz Fabryka Kabli ZAŁOM zostały wykupione przez prywatną firmę TELE-FONIKA z Myślenic i aktualnie wszystkie te fabryki występują pod nazwą TELE-FONIKA. Upadła Fabryka Kabli OŻARÓW jak i Przedsiębiorstwo Badawczo-Rozwojowe Przemysłu Kablowego ENERGOKABEL w Ożarowie.

W branży chemicznych źródeł prądu – największy zakład produkujący baterie galwaniczne i akumulatory sprywatyzowany został w 1994r. w wyniku sprzedaży większości akcji francuskiemu inwestorowi CEAC (Compagnie Europeenne d Accmulateurs). Utworzona została spółka CENTRA S.A. w Poznaniu, której akcje następnie wykupił amerykański koncern EXIDE. W Wyniku podziału akcji Zakładu ELEKTRON w Stargardzie Gd. utworzone zostało nowe przedsiębiorstwo DANISH POLISH BATTERY Ltd. Fabryka Akumulatorów S.A. w Bielsku wykupiona została przez francuską firmę SCHLUMBERGER.

W branży źródeł światła i opraw oświetleniowych – światowy lider w tej produkcji PHILIPS LIGHTING Ltd wykupił w 1992r. wytwórnię źródeł światła Polam – Piła. W następnych latach Philips Lighting utworzył spółki: z Zakładem Sprzętu Oświetleniowego POLAM – FAREL w Kętrzynie oraz z Bielskimi Zakładami Podzespołów Lampowych POLAM – Bielsko. W 1996r. do grona fabryk Philipsa dołączyła Pabianicka Fabryka Żarówek POLAM Pabianice S.A.

W wyniku zmian przestał istnieć Centralny Ośrodek Badawczo – Rozwojowy POLAM w Warszawie. Prace rozwojowe, normalizacyjne, atestowanie wyrobów zostały skoncentrowane w Instytucie Elektrotechniki.

(*) w 2003r. wystąpił spadek przetwórstwa przemysłowego ogółem w porównaniu z 2000r. o 10%.

Źródłem tego rozwoju były niewątpliwie dobre kadry techniczne i marketingowe, przemiany struktury własnościowej polegające m.in. na zaangażowaniu kapitału zagranicznego oraz sprzyjająca eksportowi koniunktura na rynkach zagranicznych zwłaszcza w krajach Unii Europejskiej. Szczególnie duże zaangażowanie kapitału zagranicznego wystąpiło w branżach: aparatury rozdzielczej i sterowniczej (powyżej 5%), chemicznych źródeł prądu oraz sprzętu oświetleniowego i lamp elektrycznych (powyżej 60%).

Wyniki: saldo eksportu i importu w 2003r. jest dodatnie, wynosi ono – 270 mln USD i jest potwierdzeniem prawidłowego trendu zapoczątkowanego w poprzednich latach 2000 – 2002.

• zniesienie po 1998r. ceł na towary przemysłowe importowane z Krajów Unii Europejskiej,
  
• przyznanie prawa obywatelom Wspólnoty Europejskiej do zakładania na terytorium Polski przedsiębiorstw przemysłu przetwórczego, zaliczanych do przemysłu paliwowo energetycznego, przemysłu elektromaszynowego, środków transportu, chemicznego, materiałów budowlanych, drzewnego, papierniczego, spożywczego oraz budownictwa (zał. XII do Układu).

Podany wzrost eksportu przyczynia się niewątpliwie do zmniejszenia deficytu bilansowego z krajami UE. Deficyt polskich towarów na rynku byłby zmniejszony, gdyby podjęto konkurencję na rynku krajowym z wyrobami importowanymi. Podjęcie tej konkurencji, jak również podtrzymanie korzystnego trendu rozwojowego wymaga wspomożenia nieustannym transferem wiedzy, przede wszystkim – zaangażowania rodzimego zaplecza naukowo-badawczego.

Na zakończenie, celowe jest zwrócenie uwagi: - Polska jest i będzie znaczącym rynkiem elektrotechnicznym, mając na uwadze zużycie energii elektrycznej per capita, które w Polsce jest dwukrotnie mniejsze w porównaniu do przodujących krajów Unii Europejskiej.

———————————————